विषय प्रवेश :
हरेक राजनीतिकर्मी, अधिकारकर्मी, समाजसेवी, बौद्धिककर्मीले विकास र समृद्धिका कुरा गर्दा, भाषण गर्दा यसरी सुरु गर्छन् : शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषिमा लगानी र सुधार गर्नु पर्छ, यहाँ सबभन्दा सुरूमा शिक्षा शब्द आयो हैन? अब काम गर्दा, योजना बनाउँदा बैठकको प्रस्तावको पुच्छारसम्म पनि शिक्षाको प्रस्ताब नभएको कसैले सम्झाई दिए पछि भनिन्छ, ओहो ! बिर्सिएछ । थपम् थपम् विविध शीर्षक राखेर भए पनि । शिक्षा क्षेत्र बिर्सिए पछि बनेका योजना कस्ता होलान र कार्यान्वयन कसरी होला ? कुरा गर्दा एक नम्बरमा काम गर्दा अन्तिम नम्बरमा आउने विषय शिक्षा हुनु हुँदैन । आज सम्मका सिद्धान्तबाट दुनियाका बारेमा व्याख्या गर्ने काम भयो, मूल कुरा दुनिया बदल्ने हो, भन्ने कुरा बिर्सनु बिडम्वना हो । कुन देशको शिक्षा प्रणाली कस्तो छ ? कुन देशको समृद्धिको यात्रा कसरी सुरु भई कसरी सफल भयो भन्ने ब्याख्याताले भनेजस्तै र लेखेजस्तै म पनि दुनियाँ बदल्ने शिक्षाको मूल कुरा त नभनौँ, मेरो कुरा राख्छु ।
हामी आफैतिर :
शिक्षाको स्तर कस्तो छ सर्वप्रथम हरेक मानिसले आफैलाई हेरे हुन्छ खुरुक्क गएर ऐनामा । तर तपाई आफैले आफैलाई गमेर सोच्ने क्षमता चाहिँ हुनु पर्छ है ! अनि आफ्नै बालबालिका, अनि आफ्ना बालबालिका पढ्ने विद्यालय, कलेज, विश्वविद्यालय आदि हेरम् । थाहै छ नि तपाईं अनि म सरकारी मान्छे, बच्चा निजी स्कुलमा पढ्छन् । सरकारी विद्यालयमा होइन र ? गाली गर्छौं नि फेरि सरकारी विद्यालयलाई । यती नगरे मजदुरले तिरेको करको हिसाब चुक्ता हुँदैन नि ! होइन र ? अनि हेरम् सरकारी विद्यालयका ५ जना शिक्षक बराबर ३ जना विद्यार्थी र कतै १३० जना विद्यार्थी बराबर एउटा कक्षा कोठा, एउटो शिक्षक । अनि हेरम त तपाई र म सरकारी मान्छे, आफ्नो काम कम विजयकुमारले भने जस्तो भगवान कोइरालालाई मुटु चिर्न सिकाउँछौं । रोनाल्डोलाई फुटबल खेल्न, एलेनमस्कलाई मंगल ग्रह जाने बाटो सिकाउँछौ र हर्क सामम्पाङलाई राजनीति गर्न ।
सबैले थाहा पाएको मेरो कुरा :
शिक्षा किन सुध्रिएन, देश समृद्ध किन भएन भन्ने प्रश्नको उत्तर खोज्न विद्यालय जानुपर्छ । पिएचडी होल्डरका थेसिस, एन्टी थेसिस र सिन थेसिस पछि पढ्म्ला । पहिले हरेक राजनीतिकर्मी, अधिकारकर्मी, समाजसेवी, बौद्धिककर्मी, अभिभावक विद्यालय जाम, भोलिको राजनीतिकर्मी, अधिकारकर्मी, समाजसेवी, बौद्धिककर्मी, अभिभावक, डाक्टर, इन्जिनियर बसेर पढ्ने बेन्च हल्लिएको छ । कम्तीमा किला ठोकम, टिनको छानोले पोल्छ, चुहिन्छ, ठूलोपानी पर्यो भने बाजा बज्छ र पढाएको सुनिदैन छानो फेरम् । अनि, बाँकी तल लेखेको छु :
सरकारको भूमिका :
अनिवार्य नं. १ ः सरकारी बजेट र भौतिक व्यवस्थापन
अन्तराष्ट्रिय अभ्यास, नेपालकै शिक्षा सम्बन्धि विभिन्न आयोग, समितिका अध्ययन तथा विज्ञका सुझाव अनुसार जिडिपिको कम्तीमा २०% बजेट शिक्षामा छुट्याउनै पर्ने सुझावलाई आधार नमनिकनै पनि लाटो कुराले बुझ्न सकिन्छ, विद्यालय गएर चर्को घाममा टिनमुनी गएर बसे हुन्छ, योजनाविद्ले सयभन्दाबढी विद्यार्थीलाई एउटै कक्षामा पढाएर ४ जिपिए ल्याएर देखाए हुन्छ । बजेट कम छ । कक्षा कोठा सबै प्रकारका प्रकोप प्रतिरोधी बनाउन प्राथमिकता दिऔं । प्रविधिको प्रयोगमा लगानी, बालमैत्री कक्षा कोठा, शैक्षिक सामग्री प्रयोग गरी सिकाउने वातावरण निर्माण गरी शिक्षकलाई प्रोत्साहन गरौं ।
अनिवार्य नं.२ : योग्य व्यक्तिलाई शिक्षण पेसामा आकर्षण
सबैभन्दा योग्य व्यक्ति किन शिक्षण पेसामा आकर्षित हुँदैन ? आश गर्ने असल शिक्षक उत्पादित दक्ष र योग्य जनशक्ति तर विद्यालयमा योग्यको आर्षित र सम्मानित हुने ठाउँ नभए पछि को योग्यले आफ्नो सन्तानलाई शिक्षक बनाउला ? कसैलाई शिक्षक बनेस् भनेर आशिर्वाद दिंने दिन जबसम्म आउँदैन तबसम्म शिक्षा सुध्रिदैन भन्छु म त ।
अनिवार्य नं.३ : जनशक्ति व्यवस्थापन
शिक्षक दरवन्दी, विद्यार्थी संख्याका आधारमा व्यवस्था गरिनु पर्छ, शिक्षकलाई तालिम, पुनर्ताजकी तालिम, उत्प्रेरणात्मक तालिम र प्रधानाध्यापक, वि.व्य.स.को नेत्तृत्व विकास गर्ने । प्र.अ.लाई अधिकार सम्पन्न गर्ने शिक्षकको कार्यसम्पादन मूल्यांकनमा पुनरावलोकन गरिनुपर्छ ।
अनिवार्य नं.४ : अतिरिक्त मूल्य
विद्यालयमा अतिरिक्त काम गरेबापत प्रधानाध्यापक, शिक्षक, कर्मचारीलाई प्रोत्साहन भत्ताको व्यवस्था गर्ने । सिद्धान कगचउगिक खबगिभ वालाहरूले त झन बुझ्नु पर्ने हो ।
अनिवार्य नं. ५ : शैक्षिक गुणस्तरका स्पष्ट मापदण्ड निरधारण र कार्यसम्पादनका आधारमा शिक्षक पुरस्कृत
के लाई गुणस्तर मान्ने, कसरी पढाएको, के पढेको, के सिकेको, कति सिकेको ? कस्तो शिक्षक, प्र.अ. दक्ष र पुरस्कार दिन योग्य ? कस्ता विद्यार्थी उत्कृष्ट र निकृष्ट ? गुणस्तर मापन गर्ने स्पष्ट न्युनतम मापदण्ड निर्धारण गरौ ।
अनिवार्य नं. ६ : स्पष्ट, प्रभावकारी र अनिवार्य अनुगमन, सुपरिवेक्षण संयन्त्र निर्माण
विद्यालय, प्र.अ., शिक्षक, विद्यार्थी मूल्याङ्कन गर्ने स्पस्ट आधार निर्माण गरी अनुगमन, सुपरिवेक्षण संयन्त्र निर्माण गरौं । यसका लागि शिक्षा समिति, वडा शिक्षा समित, विद्यालय व्यवस्थापन समित, शिक्षक अभिभावक संघ, जनप्रतिनिधि, विषयगत विज्ञको संयन्त्र तयार पारी अनुगमन, सुपरीवेक्षण गरी पृष्ठपोषण दिने र विद्यालयका समस्याहरू संकलन गर्ने र समीक्षा सुधारका लागि पहल गर्न जरूरी छ ।
अनिवार्य नं. ७ : विद्यार्थीहरूमा उद्यमशील चिन्तन र व्यवहारको विकास विद्यालय तहबाटै :
सबै प्राविधिक धार सञ्चालन भएका विद्यालयमा अनिवार्य रूपमा पढ्दै, कमाउँदै गर्ने वातावरण र लगानी गरिनु पर्छ । प्राविधिक धार पढेको विद्यार्थीले पढाइसके पछि काम पाउने व्यवस्था निश्चित गरिनु पर्छ । साथै, स्थानीय पाठ्यक्रममा स्थानीय विषयवस्तुका अतिरिक्त उत्पादन र उद्यमशीलता जोड्नु अवश्यक छ । कम्तीमा ८, ९ कक्षा देखि नै विद्यार्थीको क्षमता, रुची पहिचान गरी उसको भोलिको career के मा सुनिश्चित छ, रुची केमा छ पहिचान गरी क्षेत्र निर्धारण गरिदिनु पर्छ र उसको क्षमता अनुसारका विषय क्षेत्रमा पढाइ र तालिमको व्यवस्था गरिनु पर्छ । क्षमता र रुची नभएको क्षेत्रमा पढाउनु भनेको समय र पैसाको वर्वादी बाहेक केही होइन ।
प्रधानाध्यापकको भूमिका :
१. यथार्थमा आधारित विद्यालय सुधार योजना तथा वार्षिक कार्यतालिका निर्माण गरी कार्यान्वयनका लागि पहल शिक्षक स्टाफ परिचालन गर्ने ।
२. विद्यालयमा विद्यमान साधन र जनशक्तिलाई प्रयोग गरेर शैक्षिक गुणस्तर सुधारका लागि पहल गर्ने ।
३. शिक्षकसँग कार्यसम्पादन सम्झौता गर्ने ।
४. शिक्षकको शिक्षण सिकाइ क्रियाकलापको सुपरिवेक्षण र पृष्ठपोषण गर्ने ।
५. शिक्षक–स्टाफसँग प्रत्येक दिन अन्तिममा दिनभरीका क्रियाकलापको समीक्षा गर्न कम्तीमा १० देखि १५ मिनेट छुट्याउने र असल र सुधार्नु पर्ने विषयमा छलफल गर्ने र तुरुन्त सुधार्ने ।
६. साप्ताहिक र मासिक शिक्षक स्टाफ बसी शैक्षिक गुणस्तर धारका विषयमा छलफल र सुधारका पहल गर्ने ।
७. विद्यालयमा उपलब्ध र बनाउन सम्भव भएका शैक्षिक सामग्री निर्माण गरी अनिवार्य प्रयोग गर्ने ।
८. पुस्तकालय, विज्ञान र ict ल्याब प्रयोग गर्ने, पढ्ने र अभ्यास गर्न अनिवार्य गर्ने व्यवस्था गर्ने ।
शिक्षकको भूमिका :
– Self training  : सबै उकृष्ट बन्नेहरूले कुनै विश्वविद्यालय institution मा अध्ययन र तालिम नलिएको पाइन्छ । आफ्नै चिन्तन, अध्ययन र अनुसन्धानबाट उत्कृष्ट बनेको पाइन्छ । शिक्षकहरूलले पनि यस्तै किसिमका कार्यहरू गर्न सकिन्छ र गरिरहेको पनि पाइन्छ । यो कार्य सबै शिक्षकमा हुनु आवश्यक छ । किनभने शिक्षकको गरीमालाई माथि उठाउने काम अरुले भन्दा आफैले गर्न आवश्यक छ ।
– कम्तीमा सम्भव भएसम्मका शैक्षिक सामग्री निर्माण र प्रयोग गर्ने, शिक्षण गर्ने विषयवस्तु र पर्याप्त तयारी गरेरमात्र कक्षा कोठामा प्रवेश गर्ने, खाली हात गोजीमा हालेर होइन ।
– कक्षा कोठा उत्साहमय बनाउँ, रमाइलो बनाउँ, परीक्षाकेन्द्रित होइन, भनिन्छ नि सफल व्यक्तिले फरक काम होइन, फरक ढङ्गले काम गर्छ । त्यो भनेको प्रत्येक दिन फरक शैलिमा शिक्षण गरौं । सधै एउटै शैलीको प्रयोगबाट विद्यार्थीलाई निद लाग्छ ।
– हरेक विद्यार्थीको अभिलेख राखौं । विद्यार्थीका रुची र क्षमता फरक हुन्छन् सबैलाई एउटै ढंगले शिक्षण र मूल्याङ्कन गर्न उचित हुँदैन । फरक रूची र क्षमताका विद्यार्थीको अभिलेख राखी सोही अनुसार शिक्षण र मूल्याङ्कन योजना निर्माण गरौ । कमजोर विद्यार्थीलाई उपचारात्मक शिक्षणका लागि स्टाफ बैठकमा छलफल गरी सुधारका लागि योजना निर्माण गरी कार्यान्वयन गरौं ।
अभिभावको भूमिका :
हरेक अभिभाकले हरेक साँझ कम्तीमा १ घण्टा बालबालिकाका लागि अनिवार्य दिनु आवश्यक छ । उनीहरूको झोला खोलौं कपी किताब हेरौ । विद्यालयमा के लेखेको रहेछ, झोलामा अरु केही त छैन ? र, उनीहरूलाई सोधौं आज विद्यालयमा के पढाइ भयो ? के सिक्यौ ? सबै विषय पढाइ भयो कि भएन ? यसबाट विद्यालयमा राम्रोसँग पढाइ भए नभएको, बालबालिकाले सिके नसिकेको थाहा हुन्छ । साथै, निरन्तर विद्यालयका प्रधानाध्यापक, शिक्षकसँग सम्पर्कमा रहनु पर्छ । अनि पो जिम्मेवार अभिभावक बन्न सकिन्छ ।
अन्त्यमा :
शिक्षा पूर्वाधारको पनि पूर्वाधार हो, विकास, समृद्धि, संस्कारको मूहान हो । यो क्षेत्रको व्याख्या र थेसिस धेरै लेखिए । मूल कुरा बदल्ने हो । बदल्नलाई फिल्डमै जाऔं । त्यो फिल्ड विद्यालय र विश्वविद्यालयहरु हुन् । प्रत्यक्ष भुक्त भोगी त्यहाँका शिक्षक विद्यार्थी हुन् । त्यहाँका समस्यासँग प्रत्यक्ष साक्षात्कार गरौं र सुधारका लागि पहल गरौ ।

(शिक्षा अधिकृत शाही सरुमारानी गाउ“पालिकामा कार्यरत छन् ।)