२०७९ फागुन १६गाउँघरका कुना कन्दराबाट रसाएर निस्किएका मूलको पानी सफा र मीठो हुनुको विशेषता सबैले बुझेका छौ । पछिल्ला दिनहरुमा मुलको पानी सुक्दै गएको छ । पानीको विकल्पको रुपमा खोला किनारबाट पानी तानेर पूर्ती भइरहेको छ । अझै पनि गाउँघरमा मुहानमै वा मुहानबाट बोकेर ल्याएको पानी खाएर तिर्खा मेटाउने पुस्ता छन् । राति घरका गाग्री र करुवा रित्तो राख्नु हुँदैन भनेर साँझ परेपछि पँधेरा मुलमा गएर गाग्रीभरि पानी ल्याउने र रात बितेपछि बासी चल्दैन भनेर बेलुकी भरेको पानी सबै घोप्ट्याएर झिसमिसेमा फेरि भर्न जाने पहाडी ग्रामीण परम्परा अहिले कथाजस्तै भएको छ ।
केहि वर्ष पहिलेसम्म ग्रामीण भेगहरूमा मानिसहरूसँग धेरै विकल्प थिएनन । सबैले मुलको पानी उपभोग गर्दथे । जहाँ पानीको दुःख हुन्थ्यो, त्यहाँ जीवन चलाउन वैज्ञानिक जुक्ति लगाइन्थे । मुल संरक्षको लागि बिरुवाहरु लगाउने चलन थियो । मुल जोगाउन धेरै उपायहरु स्थानीयले गरेका हुन्थे । पानीबिना दैनिकी चल्ने कुरा भएन । करेसाबारीदेखि अन्न बालीको खेतीपाती सम्मका लागि सिँचाइ आवश्यक भएकाले पानीको जोहो र मुहान संरक्षणमा गाउँलेको गहन भूमिका हुन्थ्यो ।
ठाउँ-ठाउँमा आकासे पानी संकलनका लागि पोखरी, कुलेसा खनिन्थे । पोखरीले भूमिगत जलको पुनर्भरणमा खेल्ने भूमिकालाई बूढापाकाले बुझेका थिए । पछिल्ल दिनहरुमा गाउँघरमा अर्बौंका खानेपानी परियोजनाहरू पुगेका छन् । मुहान सुके पनि लिफ्टीङले खोलाको पानी घर-घरमा ल्याइदिन्छ । लिफ्ट सम्भव नभएका ठाउँमा बोरिङले पानी ल्याइदिन्छ । त्यो पनि सम्भव नभए टाढादेखिका मुहानहरूबाट पानी संकलन गरेर तिर्खा मेटाइन्छ । सहरी क्षेत्रमा ट्यांकर, जार वा बोतलको पानीको विकल्प पनि छ । तर, यी सबै दिगो विकल्प होइनन् । जमिनमा भएको पानीको पनि आफ्नै चक्र हुन्छ । एउटा मुहानबाट बगेको पानी जमिनमुनि छिरेर कहीँकतैबाट अर्को मुहानका रूपमा निस्किन्छ र त्यसले अर्को बस्तीका लागि स्रोतको काम गर्छ । तर, हामीले मुहानै थुनेर पाइपका माध्यमबाट घरघरै धारा लैजान थाल्यौं । यो प्रवृत्तिले सुक्दै गएका मुहान सुकाउन झनै सहयोग पुर्याएको छ । सडक निर्माण गर्दा गाउँमा रहेका पुराना मुलहरु नोक्सान भएका छन् । मुलको पानी जोगाउन सबै लागौ ।
